წავუ-შუმერ-ულოთ? :)

როგორც ყოველთვის ეს პოსტიც უსაქმურობის პერიოდშია დაწერილი და ისევ ჩემს გატაცებას – ლინგვისტიკას მივუბრუნდები. გაფრთხილებთ რომ ისეთ ინფორმაციას შეიცავს რომ შეიძლება ბოლომდე წაკითხვა დაგეზაროთ, და საერთოდაც ეს არაა პოსტი უფრო რაღაც ინფორმაციის ხროვაა.

როგორც ადრე აღმინიშნავს დიდ სიამოვნებას მანიჭებს ეტიმოლოგიური კვლევების კითხვა და თუნდაც შუმერული ლექსიკონის გარჩევა იმ მიზნით, რომ რაიმე საინტერესოს წავაწყდე. ეს “პოსტიც” სწოდად ამის თაობაზეა, მე არც მეცნიერობაზე ვდებ თავს (ლინგვისტიკური განათლების არ ქონის გამო) და ზოგიერთი ფსევდო მეცნიერივით აბსურდული თეორიების წამოწევას არ დავიწყებ, უბრალო დმინდა შემოგთავაზოთ ის შესაძლო კავშირები ქართული ენისა შუმერულთან რომლებსაც ლექსიკონის კითხვისას გადავაწყდი.

რათქმაუნდა ძალიან რთულია იმაზე საუბარი როგორ შეიძლება მომხდარიყო ესა თუ ის სიტყვა შესაბამისი სახეცვლილებით შუმერულიდან ქართულში (აქ ხომ ათასწლეულებზეა ლაპარაკი), ჰქონიათ თუ არა ქართველურ ტომებს პირდაპირი კავშირი შუმერებთან, ან ხდებოდა თუ არა ეს სხვა შუალედური ხალხების გავლით, მაგრამ ისევე როგორც მრავალი მეცნიერი ფიქრობს, ჩემის აზრითაც გარკვეული კავშირების დანახვა დიდ სირთულეს არ წარმოადგენს.

სიტყვების შედარებისას უნდა გავითვალისწინოთ რამოდენიმე მნიშვნელოვანი ნიუანსი:

I – ძირითადი მნიშვნელობა აქვთ თანხმოვნებს და არა ხმოვნებს. ზოგადად ხმოვნების მნიშვნელობები შუმერულში დანამდვილებით არაა ცნობილი და სპეკულაციის და შეთანხმების საგანს უფრო არმოადგენს. ამიტომაც ქვემოთ მოყვანილ შედარებით ცხრილში სადაც ნაჩვენებია თუ როგორ წარმოითქმეოდა შუმერული სიტყვები“ი” ხმოვანი ირაციონალური ხმოვნით “ჷ” მაქვს წარმოდგენილი რადგან ი-ს ცვლილება ე-დ და ე-სი ა-დ ძალზედ იოლია და იმისი დადგენა თუ რომელ ხმოვნად მოაღწევდა თავდაპირველი “ი” ჩვენამდე ძალზედ რთულია და. რათქმაუნდა სხვა ხმოვნებსაც კი შეეძლოთ გარდაქმნა ო-უ, ე-ა და ა.შ., მაგრამ ისინი ზოგადად შეუცვლელად დავტოვე.

(ხო მართლა, ჷ არ შეგეშალოთ გ ასოში, ის შუალედური ბგერაა ა-ე-ი -ს შორის, წააგავს რუსულ ы-ს)

II – თანხმოვნებისათვის კი უნდა გავითვალისწინოთ მათი მსგავსი თანხმოვნებით ჩანაცვლების შესაძლებლობაც. იმის გათვალისწინებით რომ ლაპარაკია ათასწლეულებზე ეს ცვლილება თანხმოვნებს სულ მცირე 1-2-ჯერ უპრობლემოდ შეეძლოთ განეცადათ.

აგრეთვე გასათვალისწინებელია რომ შუმერული სიტყვებისის ლათინური ანბანით ტრანსლიტერაციის გამო შესაძლოა მრავალი თანხმოვანი იკაგრება ან ასიმილირდება სხვა “მსგავს” თანხმოვანში, რასაც ევროპელი სწავლულები უბრალოდ იგნორირებას უკეთებენ. მაგალითისთვის ანაოგიური სიტუაციაა ქართულის ტრანსლიტერაციის დროს როდესაც კვლევით შრომებშიც კი ასო “q”- თი აღინიშნება როგორც “ქ” ასევე “ყ” ასოები, ან “t”-თი “თ” და  “ტ”. ანუ იმისათვის, რომ  აღვადგინოთ ეს “დაკარგული” ასოები უნდა გავითვალისწინოთ, რომ q, t, p და ა.შ ასოები სინამდვილეში გაცილებით ფართოდ უნდა იყვნენ განხილულები და არ უნდა შემოვიფარგლოთ მათი ლათინური წარმოთქმის მიხედვით.

მოდით ახლა უფრო დავაზუსტოთ რა ბრეგით მასალას შეიცავს ქართველური ფონეტიკა (იხ. ცხრილი) და რა დასაშვები ცვლილებები შეიძლება მომხდარიყო თანხმოვნებში. ზოგადად ეს ჩანაცვლებები ბუნებრივი პროცესია და  ადვილი დასანახია მაგალითად უცხოელთა მიერ ქართული სიტყვების გამოთქმისას როდესაც ისინი ავტომატურად ანაცვლებენ ამა თუ იმ ბგერას მათთვის ცნობილი ანალოგიური ბგერებით. ყველა შესაძლო ცვლილებას პატარა მაგალითს დავურთავ (შესაძლოა არც თუ საუკეთესოს მაგრამ მაინც), რომ უფრო ადვილი გასაგები გახდეს თუ რაზე ვსაუბრობ

1 – ბ-პ-ფ, გ-კ-ქ, დ-ტ-თ, ჴ-ჹ-ყ სამეულებში ერთმანეთის ჩანაცვლება. მაგალითისათვის – რუსი იტყოდა საkარtველო – ქ-კ, თ-ტ

2 – შესაძლოა ხშულების ან ნაპრალოვნების აფრიკატებში გადასვლა, მაგალითად რბილი თ-გვაძლევს ც-ს, რბილი დ ძ-ს და ა.შ. ან ზ გადადის ძ-ში, ს ც-ში…  მაგალითად რუსულად დიმა გვაძლევს არა – დიმას არამედ ძიმა-ს

3 – თავად აფრიკატების წანაცვლება ც-ჩ, ძ-ჯ, წ-ჭ. ეს მაგალითები ბავშვების ლაპარაკისასაა განსაკუთრებით ადვილი შესამჩნევი, როდესაც მათ ჯერ ბოლომდე არ აქვთ ათვისებული ფონეტიკის ყველა ნიუანსები და რთულია იმის გარჩევა მაგალითისთვის ძალიან-ს იძახიან თუ ჯალიან-ს, ცეცხლი  თუ ჩეჩხლი და ა.შ 🙂 ამ ასოების განცალკევება ცოტა გვიან ასაკში ხდება.

4 – ველარების და უვულარების ჩანაცვლება : ქ-ხ, გ-ჹ, კ-ყ, ხ-ჰ და ყ-ჸ. ვინც არ იცის – ეს “ჸ” არის ბგერა ა-სა და ყ-ს შორის და მრავალი აღწერს როგორც ღებინების დროს ამოსულ ბგერას (პრაქტიკულად იგივეა რაც არაბული ყ)

5 – ე.წ. ლიკვიდების – ნ-რ-ლ ურთიერთჩანაცვლება. ამისათვისაც კარგი მაგალითია ის თუ როგორ ელაპარაკებიან პატარა ბავშვებს. იმისათვის რომ თქვან “რა ლალაზი გოგოა!” იძახიან “ლა ლამაზი გოგოა!”

ანუ პრაქტიკულად ლაპარაკია მცირე ცვლილებებზე რაც მოიცავს ბგერების იმავე მწკრივსა ან სვეტში გადაადგილებას (და იცის ძალზედ შეზღუდული შესაძლებლობებით) და ყოვლად გამორიცხულია მაგალითისათვის “პ”-ს “ღ”-დ გარდაქმნა ან “ბ”-სი “ჟ”-დ და ა.შ.

და ა ბატონო, ქვემოთ არასრული სია იმ სიტყვებისა რომლებიც რარაცნაირად მივამსგავსე ქართულებს (მაპატიეთ თუკი მრავალი მათგანი ადრევე აღმოაჩინეს, გაფილტვრის დრო არ მქონია რომ ასეთი სიტყვები ამომეყარა).

ზოგიერთი შესაბამისობა ალბათ რთული დასაჯერებელია (და თავადაც ვერ ვიტყვი მომწონს მეთქი), მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ შუმერებიდან ჩვენამდე 6000 წელზეა ლაპარაკი და სიტყვებში ათასგვარი ცვლილება შეიძლება მომხდარიყო.

შუმერული სიტყვა	მნიშვნელობა	წარმოთქმა	თანხმოვანთა ცვლა	შესაძლო ქართული შესაბამისობა
a-ba	ვინ?	აბა	–	აბა question marker
aga	უკან, შემდგომ	აგა	გ→კ	უკა-/ნ, უკუ ?
akkil	რიტუალური ძახილი, მოთქმა	აკჷლ	კ→ქ→ხ	ძ-ახილ-ი
baba	ფაფა	ბაბა	ბ→ფ	ფაფა
bal, bar	ტრიალი, ბრუნვა	ბალ, ბარ	–	ბრ-უნ-/ვა
bar-bar, babbar	ალი	ბარბარ	–	ბარბარი (ბრიალი)
bu	ბერვა	ბუ	–	ბერ-/ვა
bulug	საზღვარი, კიდე	ბულუგ	–	ბოლო (კიდე)
bur	დაფარვა	ბურ	–	ბურ-/ვა, სა-ბურ-ველი
bur, buru	ბურღვა	ბურ	–	ბურღ-/ვა
dal-la, dal, daal	შუადღე	დალა	–	დილა ?
de	დასხმა, დინება	დე	–	დე-ნა, დინება
dili-dili, dil dil	თითოეული ცალცალკე	დჷლ დჷლ	დ→ძ→ც	ცალ-ცალ-ი
dub	ცემა, ნჯღრევა, დაგდება…	დუბ	ბ→ფ	დაფ-დაფ-ი (უნგრ. dob – დოლი)
dug	ქოთანი, დოქი	დუჸ	ჸ→კ→ქ	დოქი
dug	თქმა, ლაპარაკი	დუჸ	დ→თ ჸ→კ→ქ	თუქ-უ, თქ-უ
dugga	თიხა	დჷგა	დ→თ გ→ქ→ხ	თიხა
e	ეს	ე	–	ე-ს
i	აწევა, აღმოცენება	ჷ	–	ა-, აღ-
egar, egir	აგური	ეგჷრ	–	აგურ-ი
en-na	მანამდე სანამმ	ენნა	–	მ-ანა-მდის, ს-ანა-მ
erim	კაცი, ჯარისკაცი, ჯარი, ხალხი, ერი	ერჷმ	–	ერი
e-ze	შენ	ე-ზე	ზ→ჟ→შ	შე-(ნ)
gal	დიდი	ჸალ	–	ჸალყ-ზე დადგომა ?
gal-(la)	ქალის სასქესო ორგანო	გალ	გ→ქ	ქალ-ი
gan	ბაღი, სტეპი, უბაბნო	ჸან	–	ყანა
gi	ჩაკეტვა, გამომწყვდევა	ჸჷ	ჸ→კ	კეტ-ვა ?
gi	ღამე, სიბნელე	ღჷ	–	ღამე
gid	გრძელი	გჷდ	–	გდ-ელი, გრძ-ელი
gigir	ბორბალი	გჷგჷრ	–	გორგალ, გორ-/ვა
gi-izi-la	ჩირაღდანი	გჷზჷლა	–	გიზ-გიზ-ი
girag	გორვა, ბრუნვა	ჸჷრაჸ	–	ყირაობა? გირაგი?
gir-gir(-ri)	ჭექა, ქუხილი	გჷრგჷრ	რ→ნ	გრგუინ-ვა ?
giS	წამოწევა, წამომართვა, ადგომა	ჸჷშ	ჸ→ყ შ→ჟ	ყიჟ-ინ-ა
gu	ყელი	ჸუ	–	ჸე-ლი
gu-(ra)	ღრიალი, ყვირილი	ჸუ-რა	–	ჸუირ-ილ-ი
gúb აქადური	გაწმენდვა, გასუფთავება	გუბ	–	დღუება (უნგრ. köp-ülni “to make butter”)
gu-du	ანუსი	ჸუდუ	ჸ→კ	კუდი? კუტუ?
Gun აქადური	ტვირთი (არა მხოლოდ ფიზიკური)	გუნ	–	და-ღონ-ება (უნგრ. gond – worry)
gur	გორვა	გურ	–	გორ-ვა
gúr	გაცამტვერება, კვლა	ჸურ	რ→ლ	კულა – კვლა
gur, kun	ღუნვა	გუნ, კუნ	გ→ღ	ღუნ-ვა
gur, kur	სქელი, ძლიერი	კურ	–	მ-კურ-ივი
haShur	ვაშლი	(ჰ)აშურ	რ→ლ	უაშლ-ი
hul-(la), þúl	ბედნიერი, გახარებული	ჰჷლ	ლ→რ	სი-ხარ-ული, გა-ხარ-ება
inim	სიტყვა	ჷნჷმ	–	ენა
ipari	მეუფე	ჷფარჷ	რ→ლ	უფალი, მე-უფე, მეფე
isten	ერთი	ჷსთენ	ს→შ	პროტო ქართვ – აშთი → ართი
ka	კარი, კარიბჭე	კა	–	კა-რი
Kal-ag, kal-a, kal	ძლიერი, ძვირფასი	კალ-	ლ→რ	კარ-გი
kalu	ყველა	კალუ	კ→ყ	ყუელ-ა, ყოველ-ი
ki, ke	სად, სადაც, გარეთ		–	-კენ ?
ki-mah	ადგილ-მაღალი	მაჰ	ჰ→ხ→ღ	მაღ-ალ-ი
kud, ku	მოჭრა, განცალკევება	კუდ	–	კოდ-ვა
kukku	ბნელი, სიბნელე	კუკუ	–	უკუ-ნი
kun	კუდი	კუნ	–	კუდ-ი
kur, kuur, ko	ქვა	კო	კ→ქ	ქუ-ა
ma	მაგრამ	მა	–	მა-რა, მა-გრამ
ní	საკუთრივ, თვითონ	ნჷ	–	-ნ
pah	ფეხი (ცხოველის)	ფაჰ	ჰ→ხ	ფეხ-ი
par	რაიმეში ჩატევა	ფარ	–	და-ფარ-ვა (მალვა)
pàr, bàr, pàra, bàra	გაშლა, გავრცელება	ბარ, ფარ	–	და-ფარ-ვა (რაიმეთი)
parz-illu	რკინა	ფარზ-ჷლუ	ფ→ბ ზ→ჟ	ბერეჟ (რკინა სვანურად), ბრძ-მედი
peš-peš	ფიზიკურად ინვალიდი, განიერი	ფეშ-ფეშ	–	ფაშ-ფაშ-ა
pu	პირი	პუ	–	პირი
qab(u)	ლაპარაკი	ჸაბ	ბ→ფ	ლა-ყაფ-ი, ლაყბობა
re; ri, rá,	გასვლა, სვლა, შორს გამგზავრება	რე, რჷ რა	–	რე-ბა
ru-gú, u-gú	საპირისპირო მიმართულებით მოძრაობა	უგუ	გ→კ	უკუ
saggig	შაკიკი	შაჸჸჷჸ	–	შაკიკ-ი
sag-hul	კარგ-ცუდი (ავკარგი)	საგ	გ→ღ	საღ-ი, კარგი
sar	წერა	სარ	ს→ც→წ	წერ-ა
šár, sár	სრული, სრულად	შარ, სარ	შ→ს	სრ-ული
šar, šargeš	ჯარი	შარ	შ→ჟ→ჯ	ჯარ-ი
še	-ჯერ	შე	შ→ჟ→ჯ	-ჯერ
-Se, -Si	-კენ -ში	შე, შჷ	–	-ში-(გან)
šen	ვარსკვლავი, ბრწყინვა	შენ	–	მ-შუენ-ება
sila, sil; síl, zil	ჭრა, დაყოვა, დანაწილება	სჷლ, ზჷლ	–	წილ-ი, განა-წილ-ება
šita აქადური	სუფთა, განბანილი, წმინდა, მღვდელი	შჷთა	შ→ს	სუფთა
šub	სროლა, დაგდება (šu, ‘ხელი’ + bu, ‘გასროლა’).	შუბ	–	შუბი
sue აქადური	ზღვა	სუე	ს→ზ	ზღუა
Su-gur	გორვა, ხვევა	გურ	–	გორ-ვა
Suh აქადური	შეწუხება	სუჰ	ს→ც→წ	შე-წუხ-ება
sur	დასხმა, დაღვრა	სურ	ს→ც→წ	წურ-წურ (დაღვრა)
šur, zur	წურვა, დენა	შურ	–	წურ-ვა, წურ-წურ-ი
su-ra	შორს-მიმავალი	სურა	ს→შ	შორ-ი
šurun, šurim, še	ცხოველთა განავალი	შურ-ჷმ, შე	შ→ს	სკორ-ე
ta	ablative suffix	თა	–	თა, თი, ით – ablative/instrumental case suffix
-ta	-დან	თა	თ→დ	-დან
tab	ორმაგი	ტაბ	–	ტ(ყ)უბ-ი
tab	მიწებება, მიკრობა	თაბ	თ→ც→წ	წებ-ო
taka, ta აქადური	მიწოლა, კვრა	თა	თ→ც→წ	მი-წ-ოლა (უნგრ. tol-ni “to push”)
tar	მტვრევა, ტეხვა	ტარ	–	მ-ტურ-ევა
ten; te-en აქადური	ცივი, სიცივე (en-ten – ზამთარი)	თენ	ნ→რ	ზა-მ-თარ-ი
ti	instrumental suffix	თჷ	–	თა, თი, ით – ablative/instrumental case suffix
til-a, til	მთელი, სრული	თჷლ	–	მ-თელ-ი
tu	დაბანვა, ბანაობა	ტუ	–	ტო-ბა ტბა ?
tukum	თუკი, იმ შემთხვევაში თუ	თუკუმ	–	თუკი ?
tur-tur	2 x მცირე	თურ	თ→ც	მ-ცირ-ე
ugu	თავი, ქალა, გონება	უგუ	–	გუნ-ება, უ-გუნ-ური
ur	in such manner, -ვით -ებრ	ურ	–	-ურ -ებრ
zae	შენ	ზე	ზ→ჟ	შე-(ნ)
zag, zà	ზღვარი, კიდე, გვერდი	ზაგ, ზაღ	–	ზღ-უდე, ზღ-უარი
zalag, zal, zil(-la)	სინათლე მზის ამოსვლამდე	ზჷლა	ზ→ძ→დ	დილა
zig, zi	აწევა, ადგომა, (rise)	ზჷ	–	ზე (მაღლა)
zil-(la)	დაწყნარება	ზჷლა	ზ→ძ	ძილ-ი
zu, sú	ცოდნა	ზუ	ზ→ძ→ც	ცოდ-ნა (უნგრ. tud-ni “to know”)

მოკლედ მომავალში შაკიკი თუ გექნებათ თავად გადაწყვიტეთ ჯერ კიდევ ძველ დროს შუმერულიდანაა ეს სიტყვა ქართულში შემოსული თუ სპარსული ან რაბულიდან, მაგრამ აი ფაშფაშა ქალის დანახვაზე გახსოვდეთ ეგ სიტყვა ალბათ 6 ათასი წლის წინანდელია 🙂