ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ

სანამ დაიწყებდეთ: სურათებისათვის მაპატიეთ, ვიცი, რომ ჩვეულებრივ კარგად არ ჩანს, მაგრამ თუ “დააზუმებთ” შეძლებთ ყველარფის კარგად დანახვას.

ქართული ანბანის წარმოშობის შესახებ მრავალი იდეა თუ ჰიპოთზა არსებობს. ზოგი მისაღებად ჟღერს ზოგიც აბსურდულად. ჩემი ამ პოსტის მიზანი ისაა, რომ შევეცადო ობიექტურად გამოვხატო ჩემი (და არა მარტო ჩემი) უბრალო და შეძლებისდაგვარად დასაბუთებული იდეა მაინც საიდან მოვიდა ქართული დამწერლობა, ვისი ან რისი გავლენა შეიძლება ამოვიკითხოთ მის ფორმებში და ასევე შევეცადო ამოვიცნო მიახლოვებითი დრო როდესაც ის უნდა შექმნილიყო. ქვემოთ წარმოდგენილი იდეები დიდი ხანია რაც არსებობბენ, თუმცა სამწუხაროდ კვლევებს რომლებიც თითოეული ასო-ნიშნის დეტალურ ანალიზის წარმოგვიდგენდა ვერსად მივაკვლიე. შესაბამისად გადავწყვიტე ამ იდეების ხორცშესხმა ამ პოსტში მომეხდინა.

ამ ანალიზისათვის უპირველეს ყოვლისა საჭიროა ძველი ანბანებზე (და საუკუნეების მანძილზე მათ ევოლუციაზე) დაკვირვება და მათში სხვადასხვა დროს გამოყენებულ ასო-ნიშანთა ფორმების შესწავლა. სწორად ამ შედარებითმა/კომპარატიულმა დაკვირვებამ შესაძლოა მიგვიყვანოს ქართული ანბანის ასო-ნიშანთა ამომავალი წყაროების დადგენამდე (მცდელობის დონეზე მაინც).

უპირველეს ყოვლისა საჭიროა დავადგინოთ (გავფილტროთ) თუ რომელ ანბანურ სისტემების ბაზაზე შეიძლება შექმნილიყო ქართული ანბანი. თუ იმ დროის (ჩვენს წელთაღრიცხვამდე) სოციო-პოლიტიკურ მდგომარეობას და რუკას შევხედავთ, ნათელია რომ ქართველურ ტომებს ძირითადად კავშირები ჰქონოდათ ახლოაღმოსავლეთის ხალხებთან, სპარსეთთან და საბეძნეთთან.

იმ დროისათვის ამ ხალხებში გავრცელებული ანბანების სია არც თუ ისე დიდია, საჭიროა ფინიკიური, არამეული და ბერძნული წერითი სისტემების განხილვა (გვახსოვდეს რომ თავად არამეულიც და ბერძნულიც ფინიკური ანბანიდან წარმოიშვნენ).

ქვემოთ მოყვანილ სურათზე ნაჩვენებია არამეული ანბანის ევოლუცია ფინიკიურიდან და მოიცავს ეპოქას ჩწ აღრიცხვამდე 750-დან 350 წლებს.სპარსული ანბანის ევოლუცია ნაჩვენებია ქვემოთ მოყვანილ სურათზედა საბოლოოდ სემიტური ანბანის (პირველი კოლონა) შედარება სხვადასხვა ბერძნულ ფორმებთან (იმ დროისათვის საბერძნეთის სხვადასხვა ქალაქ-სახელმწიფოებში ხშირი იყო ანბანის მცირედ განსხვავებული სხვადასხვა ვერსიების გამოყენება). ბერძნულ ანბანში აღსანიშნავია ის ფაქტი რომ სემიტური ანბანზე გადასვლიდან საბერძნეთში მალევე მოხდა წერის მიმართულების ცვლილება (სემიტური მარჯვნიდან-მარცხნივ შეიცვალა ჩვენთვის “ნორმალური” მიმართულებად) და შესაბამისად ბეძნული ანბანი თავისი არსებობის უდიდესი დროის განმავლობაში სწორად სემიტური ანბანის სარკისებულ ანარეკლს წარმოადგენდა (რაც ჩვენი შედარებითი კვლევისათვის საკმაოდ მნიშვნელოვან ფაქტს წარმოადგენს).ქართული (ასომთავრული) ანბანი თავისი მოხაზულობით საკმაოდ სტრუქტურირებულ წერით სისტემას წარმოადგენს. ასოები თითქოს ინჟინრული გადაწყვეტილებით შეძლებისდაგვარად კვადრატში იწერაბა და ძირითადად რკალების (წრეწირის ნაწილების) და ჰორიზონტალური და ვერტიკალური ხაზებით ჩაიწერება (ასო ჯ/Ⴟ-ს გამოკლებით რომელიც დაცერავებული ხაზების მეშვეობით ჩიწერება). ასოების უმრავლესობას გაჰყვება სწორი ჰორიზონტალური ზედა ან ქვედა ხაზი (ზედა ხაზიანი ასოებია: Ⴀ, Ⴂ, Ⴃ, Ⴄ, Ⴅ, Ⴆ, Ⴈ, Ⴊ, Ⴋ, Ⴌ, Ⴎ, Ⴏ, Ⴟ, Ⴠ, და ქვედა ხაზიანი: Ⴁ, Ⴂ, Ⴒ, Ⴞ). ამ ტიპის მოხაზულობრვ სტრუქტურირებას ზოგი მკვლევარი მონუმენტალიზაცია-ს უწოდებს, და ის მრავალ სხვა ანბანშიც შეინიშნება. მაგალითისათვის ქვემოთ ნაჩვენებია ჰინდისა და მონგოლურის მოხაზულობა.

   

ანუ, ქართული ანბანის შემქმნელს გარკვეულად (სუბიექტური თუ ობიექტური ესთეთიკიდან ან რაიმე სხვა მიზნებიდან გამომდინარე) სურდა ასოებისათვის გარკვეული სტრუქტურის მიცემა, ან შესაძლოა მას უბრალოდ სურდა მოხაზულობათა ისე შეცვლა რომ ორიგინალთან ასოცირება გაერთულებინა. ასეა თუ ისე პრინციპი რომლითაც ხელმძღვანელობდა ის ადამიანი უცხო ანბანის ასოების გადმოღებისას (თუ ეს ნამდვილად მოხდა) ქართული ანბანის შესაქმნელად საკმაოდ ნათლად დაიკვირვება.

აღსანიშნავია რომ ამ ჰორიზონტალური ხაზების დამატება (რაც ხან ამომავალი ასო-ნიშნის გასწორებული ნაწილია ხან კი შემდგომ დამატებული) აღენიშნება სწორად რომ არამეული ანბანიდან შესძლო გადმოტანილ ასოთა უმრავლესობას (დაწვრილებით იხილე ქვემოთ). ხოლო ანბანის “ნამდვილ”ქართული ნაწილში (ბოლო 13 ასო) ეს ხაზები მხოლოდ ორად-ორ ასოზე შეინიშნება ესაა ჯ, Ⴟ და ჰ, Ⴠ.

შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ამ ბოლო ასოების ისედაც ორიგინალური ქართული წარმოშობის გამო არ არსებობდა მათი დამატებითი შენიღბვისა და ცვლილების საჭიროება, რამაც მათი “უთავხაზიანობა” განაპირობა. მათი სხვა ანბანიდან გადმოტანას სხვა თუ არაფერი სხვა ანბანებში ქართულ ბგერებთნ შესაბამისობების არარსებობა განაპირობებდა, და უნდოდა თუ არა ანბანის შემქმნელს ამ უხვი თნხმოვნებისათვის მას მაინც მოუწვდა ახალ ასო-ნიშნების შექმნა. ხოლო “მითვისებულ” ასოების უმრავლესობამ ეს ცვლილებები განიცადა, 21 ფინიკიურ-არამეული წყობის შესაბამის ქართულ ასოებში 14 “ხაზიანია”.

როგორც ზემოთ მოყვანილ სურათებში ჩანს ფინიკიურმა და არამეულმა ანბანებმა განვითარების საკმაოდ დიდი გზა გაიარეს და ასო-ნიშანთა მოხაზულობები საუკუნეთა განმავლობაში შესამჩნევად იცვლებოდნენ. სწორად ამ საუკუნეთა მდიდარ ბაზაში (და არა მხოლოდ ერთ გარკვეულ დროს გამოყენებად ანბანის ვარიაციაში) შესაძლოა ამა თუ იმ ასოს იმ მოხაზულობათა პოვნა რომლებიც ქართული ანბანის შესწავლისათვის განსაკუთრებულ მნიშვნელობას წარმოადგენს.

ქვემოთ მოყვანილ დეტალურ შედარებებში სხვა ანბანებიდან ამოკრეფილი ასოების სწორად ის ვარიანტებია ნაჩვენები, რომლებიც ობიექტური ეჭვის თუ განსჯის საფუძვლებს გვაძლევენ.

Ⴀ / ა  – მიმართულებიდან გამომდინარე მისი საწყისი უნდა ყოფილიყო ფინიკიური ან არამეული “ალეჶ”-ი. თანამკვეთი ხაზი ზემოთ (ჰორიზონტალურ მდგომარეობაში) იქნა გადატანილი, რკალი კი თითქმის უცვლელი დარჩა. ბერძნული ალფა უკვე სარკისებულადაა არეკლილი და ქართულ ან-ს ვერ მოგვცემდა.

Ⴁ / ბ – ისევ გვაქვს თანხვედრა ფინიკიური ან არამეული “ბეთ”-თან, რომელსაც დამატებით ქვედა ნაწილში ჰორიზონტალური ხაზი დაერთო. ბერძნული ბეტა უკვე არეკლილია (და მალევე მეორე რკალსაც იძენს).

Ⴂ / გ – ანალოგიურად გვაქვს თანხვედრა ფინიკიური ან არამეული “გიმელ”-თან, რომელსაც დამატებით ქვედა ნაწილში ჰორიზონტალური ხაზი დაერთო. ბერძნული გამაც ამ ეპოქისათვის უკვე არეკლილია.

Ⴃ / დ – ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ამომავალი ასო-ნიშანი ნებისმიერი შეძლება ყოფილიყო (ბერძნული სამკუთხა დელტას ჩათვლით), თუმცა პატარა კუდი, რომელზეც შემდგომ ჰორიზონტალური ხაზი დაემატა მხოლოდ ფინიკიურ და არამეულ “დალეთ”-ს აღენიშნება. შესაბამისად მეტად სავარაუდოა რომ სწორად ფინიკიური ან არამეული ფორმა იყო საწყისი.

Ⴄ / ე – ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ქართული ე-ს არამეულობა დამატებით მტკიცებულებას არ საჭიროებს, ასოების მოხაზულობები ზუსტად ემთხვევიან ერთმანეთს (ეფსილონი არეკლილიცაა და ხაზების სიჭარბეც შენარჩუნებულია).

Ⴅ / ვ – ამ შემთხვევაშიც ზუსტი არჩვანის გაკეთება მცირე სირთულეს წარმოადგენს, რადგანაც ქართული ვ თითქმის ერთნაირი ალბათობით შესაძლოა მიგვეღო როგორც ფინიკიურ-არამეული “ვავ”-ისგან, ასევე ბერძნული დიგამმა-დან. თუმცა ჩემი აზრით “ვავ”-ის ერთი ტოტის ჩამოწევა უფრო შესძლოდ მეჩვენება ვიდრე დიგამმა-ს ძალით მორგება.

Ⴆ / ზ – ქართული ზ პირდაპირაა დაკოპირებული არამეულიდან, იმ განსხვავებით, რომ ქვედა მომრგვალებული ნაწილი დახურულია, ზედა ხაზი კი ჰორიზონტალურად გასწორებული.

Ⴡ / ჱ – ამ შემთხვევაშიც ორი შესაძლო კანდიდატი გვყავს, არამეული და ბერძნული. თუმცა არამეული ნიშნის გვერდითი ხაზის ქართული ანალოგივით დახრა გვაფიქრებინებს, რომ სწორად ის უნდა ყოფილიყო ქართული ჱ-ს წყარო.

Ⴇ / თ – ქართული თ-სავით”კუდანი” წრეწირი მხოლოდ არემეულში გვხვდება, ბერძნულ თეტას კი არანაირი ნაშვერი არ აქვს, ვფიქრობ წყარო აქაც არამეულის მხარეზეა.

Ⴈ / ი – აქაც ორი ვარიანტია შესაძლებელი, ან არამეული კუთხოვანი “იოდ”-ი გაასწორეს, ან ბეძნულ იოტას მიამატეს ჰორიზონტალური ხაზი. წინა ასოებიდან გამომდინარე ალბათ პირველი ვარიანტი უფროა შესაძლებელი.

Ⴉ / კ -აქ ქართული კ ისევ ფინიკიურ და არამეულ “კაფ”-თან ამჟღავნებს მსგავსებას. როგორც ჩანს მცირე სამკუთხედი დაამრგვალეს და სიმეტრიულობისათვის მარცხენა მხარეს ხაზი წაამატეს.

Ⴊ / ლ – აქაც (ზ-ს ანალოგიურად) მოხდა ფინიკიურ-არამეულ “ლამედ”-ზე ჰორიზონტალური ხაზის დამატება და ქვედა რკალის სრული დახურვა.

Ⴋ / მ – ქართული მ ფინიკიურ-არამეული “მემ”-ის გამარტივებული ვარიანტია, კერძოდ ზედა ტალღოვანი ნაწილი ჰორიზონტალურ ხაზად აქციეს, ხოლო ქვედა რკალი ანალოგიურად სრულ წრედ შეკრეს.

Ⴌ / ნ – ისევ და ისევ ქართული ნ მიღებულია ფინიკიურ-არამეულ “ნუნ”-ის დახრილი ხაზების გასწორებითა და ზედა ჰორიზონტალური ხაზის დამატებით.

Ⴢ / ჲ – ეს ცოტა საკამათო ასოა, რადგან, ერთი შეხედვით, ქართული მრგვალი იოტა ნაკლებად თუ წააგავს ფინიკიურ “სამეხ”-ს ან ბერძნულ ქსი-ს, თუმცა მისი არამეული ჩაწერის ერთ-ერთი ვარიანტის “გასუქებითა” და დამრგვალებით ისევ შესაძლოა ასომთავრული იოტას მიღება.

Ⴍ / ო – ეს კონკრეტული ასო შესაძლოა ნებისმიერი ანბანიდან ყოფილიყო კოპირებული, ერთადერთი ცვლილება რაც მან განიცადა მცირე კუდის მიმატებაა.

Ⴎ / პ – საკმაოდ საინტერესოა პ-ს წარმოშობის პრინციპი. ის ფინიკიურ-არემეული “პე”-ს ამობრუნებული ვერსიაა რომელსაც ისევ და ისევ ჰორიზონტალური ხაზი დაურთეს. მაინც რამ განაპირობა მისი ამობრუნება? ალბათ იმან რომ ის (თუ არა ეს მობრუნება) უკვე ჰგავდა Ⴈ ასოს, ხოლო დამატებითი ხაზის დამატება Ⴂ-ს დაამსგავსებდა, შესაბამისად, ერთი გამოსავალი მისი ამობრუნება იყო, რაც გააკეთეს კიდევაც.

Ⴏ / ჟ – ჟ სხვა არაფერია თუ არა ფინიკიური “შადე” რომელსაც დაკლაკნილი ნაწილი მაღლა აუწიეს და როგორც სხვა მრავალ ასო-ნიშანზე ჰორიზონტალური გახადეს.

Ⴐ / რ – ეს კონკრეტული ასო თავისი ჩაუკეტავი “ტოტებით” ისევ არამეულ ასო “რეშ”-ს (და არა რო-ს) წააგავს, თუმცა სიზუსტით იმის დადგენა თუ როგორ მოაბრუნეს და დაამრგვალეს მისი ხაზები მცირე სირთულეს წარმოადგენს.

Ⴑ / ს – ანალოგიური სირთულე ახლავს ასო “ს”-ს წარმოშობის დადგენას რადგან ის შესაძლოა მიღებულიყო როგორც ფინიკიური “შინ”-ის ან ბერძნული სიგმას ცალი მხარის გასწორებით, ასევე არამეული ასოდან “ზედმეტი” ხაზის ამოშლით. ეს ალბათ საკამათო საკითხია.

Ⴒ / ტ – აქაც უკვე ნაცნობ ილეთს ვხვდებით არამეული “თავ”-ის გამოყენებით, რკალი აქაც ბოლომდე ჩაამრგვალეს და დახურეს, ცარიელ ბოლოსკენ კი ისევ ჰორიზონტალური ხაზია მიმატებული.

შემდგომი სამი ასო-ნიშანი პირდაპირაა დაკოპირებული ბერძნული ანბანიდან (სემიტურ ანბანებში მათ შესაბამისობები არ გააჩნიათ). ასოთა სახეცვლილება მინიმალურია და მსგავსების დადგენა არანაირ სირთულეს არ წარმოადგენს.

ანბანის დასასრულს გვხვდება მისი მეტ-ნაკლებად “ქართული” ნაწილი. რომელშიც უკვე ისევ ბერძნული გავლენა ამოიკითხება. კონკრეტულად არქაული ასო სამპი (რომელიც რიცხობრივად 900-ს აღნიშნავდა) წააგავს ქართულ შ-ს რომელსაც იგივე რიცხვითი მნიშვნელობა გააჩნია. და რათქმაუნდა ანბანის ბოლო ასო “ოუ” – რომელიც ბერძნული ომეგას მაგალითითაა დამატებული.

აქვე დაიბადება კითხვა რა ვუყოთ მსგავსებებს ასომთვრულსა და სომხურს შორის (და ეს მაშინ როდესაც ერთიდაიგივე ასობგერებზეა ლაპარაკი)?

ა – Ա მობრუნებულ და არეკლილ Ⴀ-ს წააგავს

ბ – Բ არეკლილ Ⴁ-ს

ზ – Զ ამობრუნებულ Ⴆ-ს

ლ – Լ მუცელგახსნილ Ⴊ-ს

ც – Ծ შეკრულ Ⴚ-ს

კ – Կ დაუხურავ Ⴉ-ს

ძ – Ձ ჩახვეულ Ⴛ-ს

ს – Ս – წაგრძელებულ Ⴑ-ს

უ/ვ – Ւ – მობრუნებული Ⴣ-ს წარმოადგენს

ფ – Փ კი Ⴔ-ს ზუსტი კოპიოა

საქმე იმაშია, რომ როგორც ზემოთ შევეცადე მეჩვენებინა ქართული ასოების უმრავლესობა არქაულ ანბანების ასო-ნიშნებს უკავშირდება. და უბრალო მაგრამ “კონსისტენტური” მეთოდების გამოყენებით თვალნათლივ და ადვილად შგვიძლია ქართული ანბანის საწყისი მწკრივის არამეული ანალოგიდან მიღბა, რაც სრულიად არ დაიკვირვება სომხურთან მიმართებაში. ამასთანავე ძირითადი ალგორითმი (რომელიც ასოთა უმრავლესობის შესაქმნელად გამოიყენება) საკმაოდ მარტივია:

• თითქმის ვერტიკალური ხაზები მკაცრად ვერტიკალურად სწორდება
• არსებული ასოს ჰორიზონტალური  ხაზები ნარჩუნდება, დახრილობის შემთხვებაში კი ასევე მკაცრად ჰორიზონტალურად სწორდება (Ⴀ, Ⴄ, Ⴅ, Ⴈ, Ⴋ, Ⴏ, )
• საჭიროებისას (ძირითადად ჰორიზონტალური ხაზის არარსებობის შემთხვევაში) ის ემატება თავისუფალ მხარეს, შესაბამისად ან ზედა ან ქვედა ნაწილში (Ⴁ, Ⴂ, Ⴊ, Ⴌ, Ⴎ, Ⴒ)
• თუ ასოს დამახასიათებელი ნიშნები ცენტრშია თავმოყრილი და არა ზედა ან ქვედა ნაწილში (მაგალითისათვის Ⴡ, Ⴇ, Ⴉ, Ⴢ, Ⴍ, Ⴐ,Ⴣ) მას ჰორიზონტალური  ხაზები არ ემატება.
• და ბოლოს რკალების ან შეკრული წირების უმეტესობა უფრო მრგვალდება ან საერთოდ წრეწირად იკვრება და  (Ⴃ, Ⴆ, Ⴉ, Ⴊ, Ⴋ, Ⴢ, Ⴒ)

ასე რომ გვაქვს უფლება ობიექტურობის ფარგლებში მაინც ვივარაუდოთ, რომ ქართული ანბანის საწყისი მწკრივი  არემეულის “შელამაზებული” და სტრუქტურაში მოყვანილი ვარიანტია. ის, რომ მწკრივის ქართულ ნაწილში ეს ალგორითმი არ მუშაობს (Ⴟ და Ⴠ ასოების გამოკლებით, რომლებიც მრავალთათვის ცალკე თემაა თვისი საკრალურობისა და ანბანის დაამთავრებელი ნიშნების გამო), ცხადჰყოფს რომ ეს შელამაზება და სახეცვლილება მხოლოდ უცხოთაგან გადმოღბული ასო-ნიშნებს სჭირდებოდათ, ქართულ ნაწილში კი სრული თავისუფლებით შეასრულეს საქმე.

ასევე ადვილი სავარაუდოა რომ ისევე როგორც ჩვენ გავაქართულეთ არამეული ანბანი მაშტოცსაც მოუვიდოდა ანალოგიური აზრები, შესაბამისად გარკვეულ მსგავსებებს ვხედავთ ამ ანბანებს შორის.

ახლა კი მოდით ანბანის შექმნის დათარიღბა ვცადოთ, პირადად მე ყოვლად წარმოუდგენლად მიმაჩნია, რომ ქართული ანბანი ახალი წელთაღრიცხვით 3-4 საუკუნეში შექმნილიყო, უბრალოდ იმ ფაქტიდან გამომდინარე, რომ ის ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 7-5 საუკუნეებში არსებულ ანბანის მსგავსია. თუკი სულ თავში მოყვანილ სურათებს დაუბრუნდებით, თვალნათლივ დაინახავთ, რომ მომდევნო ეპოქაში არამეულმა ასოებმა ძლიერ იცვალეს მოხაზულობა და არა თუ რთული არამედ თითქმის შეუძლებელია ზემოთ ნაჩვენები კავშირის აღდგენა მომდევნო ეპოქებში გამოყევებული ასოების ბაზაზე.

ხოლო თუკი მაინც განვიხილავთ იმის შესაძლებლობას რომ ქართული ანბანი საქართველოს გაქრისტიანებისას შეიქმნა ისევ პრობლემას ვაწყდებით, სრულიად დაუჯერებელია რომ 4 საუკუნეში ვინმეს ბაზად აეღო ანბანი (ჩვენთვის საჭირო ეპოქიდან) რომელიც 8 საუკუნით, ანუ თითქმის ათასწლეულითაა, დაშრებული გაქრისტიანების ან თუ გინდ დავუძახოთ მაშტოცის ეპოქას. რთული დასაჯერებელია რომ ვინმეს 7-8-9 საუკუნის წინანდელი დოკუმენტები/ნაწერები ჰქონოდა.

იმისდა მიუხედავად რომ ბევრი ასო ნიშანი ძვ. წელთაღრიცხვის 8 საუკუნის ფინიკიურსაც ემთხვევა, ჩვენთვის საინტერესო ვარიანტები არამეული  ანბანის ნიშნებისა (რომლებიც სრულად ემთხვევიან ქართულ ანალოგებს)  ჩვენს წელთაღრიცხვამდე 600-450 წლებში გვხვდება. ამასთანავე თავად სემიტური ანბანის გაგძელება ბერძნული მოდელით ისევ მიგვანიშნებს, რომ ალბათ ისევ უნდა ვივარაუდოთ ძვ. წელთაღრიცხვის 6-5 საუკუნე. საბოლოოდ, ნათლია რომ ქართული ანბანის შექმნის თარიღად უნდა ვეძებოთ ეპოქა ამ ორივე წყაროს თანაკვეთის შემდგომ 0-2 საუკუნის განმავლობაში (როდესაც წერის ეს სისტემები გამოყენებაში იყო ან ჯერ კიდევ არსებობდა მათი ისტორიული მეხსიერება), რასაც ალბათ ძვ. წელთაღრიცხვის 5-3 საუკუნეში მივყავართ.

კიდევ მრავალი რამის დაწერა შეიძლება მაგრამ დღისათვის სულ ეს იყოს, სიტყვა ისედაც გამიგრძელდა 🙂